Etapa honetan Iratin barrena sartuko gara. Irati gure kultura zaharraren gune garrantzitsu bat da. Hara iristeko, Handiaga-Gatarre mendi-lerroa hartuko dugu; Esterengibel eta Laurhibar haranak bereizten ditu, eta Garazitik Burdinkurutzetako mendietara eramango gaitu zuzenean. Hortik sartuko gara Iratira. Behe Nafarroako artzainak ere bide horretatik sartu izan dira betidanik. Ilharritako trikuharriak eta hondakinak ikusteko aukera izango dugu, Euskal Herriko garrantzitsuenak, diotenez.

Oharra
Ezarritako orduak ibil-denborei dagozkie, atsedenak kontuan hartu gabe.

Garazitik irteterakoan turismo pixka bat egingo dugu; erromatarren zubia igaro, gotorlekuan sartu, eta kalean gora igoko gara, hiriko lekurik garrantzitsuenak ikusiz, Jondoni Jakobe atera iritsi arte. Ate horretatik sartzen ziren garai batean erromesak hirira. Handik irten, eta Zaro herrira doan errepideraino jaitsiko gara. GR-10eko arrasto zuri-gorriak ikusiko ditugu; bidegurutze batean, eskuinera doaz arrastoak, eta gu haiei segika; laster sartuko gara pista batean, basoan zehar, eta handik asfaltozko pista batera irtengo gara, Zaroraino jarraitzeko. Herri txiki bat da Zaro, eliza baten inguruan dauden etxe multzo batekin.

St.Michel auzora doan errepidea zeharkatu, eta aurrera egingo dugu, GR arrastoei jarraituz. Asfaltozko pistaz beste bidegurutze batera iritsiko gara, eskuinera jo, hegoaldera, eta hesi batekin eskuinaldean topo egin arte jarraituko dugu, arrastoen bidetik. Asfaltoa utzi, eta pista belartsu batean zehar basora sartuko gara; handik Handiamendiko malda belazetsuak ikusiko ditugu. Erreka txiki batera helduko gara, hura zeharkatu, ezkerretara dagoen pista utzi eta eskuinera joko dugu, mendebalderantz; igoera labur bat egin, eta etxe talde bat aurkituko dugu, Ahado baserria nabarmentzen dela. Hegoaldera pistaz jarraitu, eta errepidera iritsiko gara; errepide horrek lotzen ditu Anzilles eta Ezterenzubi. Errepidea zeharkatu, eta eskuinetara pista bat ikusiko dugu, gorantz; hura hartu behar dugu. Pista amaitzean, belazean ezkerrera jo, belaze zabal bat igaro, eta eskuinera bide bat ikusiko dugu, Handiamendi iparraldetik inguratzen duena. Goraka joan, eta, lursail hesitu batzuk igarota, gaina hartuko dugu; han, beste isurialdean behera Ezterenzubira doan pista bat aurkituko dugu, hego-ekialderantz, GR-10 arrastoei jarraituz.

Arrastoak utzi, eta ezkerrera joko dugu, iparraldera; laster, pistak mendebaldera egingo du bat-batean, eta handik mendi-lerro batera iritsiko gara; kolore askotako arrastoak ikusiko ditugu han. Eskuinetara, Gatarre tontorra dugu, belazez eta muturrean harkaitzez osatua. Hego-ekialdera jarraituko dugu, mendiaren gerritik pixkanaka igoz, gailurra jo arte.

Handiamendi-Gatarre lerrotik pixka bat aparte dagoen gailur horrek malda handia du Ezterenzubi haranera. Hegoaldera begiratuta, euskal Pirinioetako gainak ikusiko ditugu: Orzanzurieta, Astobizkar, Urkulu eta Errozate; azken horren gerrian dago Harpea izeneko leize ospetsua, eta beheraxeago jaiotzen da Errobi ibaia; ibai horrek Aturrirekin bat egiten du Baiona ondoan. Ezkerretaraxeago Iraukotuturruren itxura berezia ikus dezakegu, eta Okabe gaina ere bai, gertu. Ekialderago, Behorlegi gailur ezaguna dago, eta iparraldera Laurhibar haraneko zelaia, Mendibe eta Donazaharre bere baitan dituela.

Kontrako aldetik jaisten hasiko gara, ipar-ekialderantz, gorakoan utzitako pistaraino; handik joango gara hurrengo mendi-lerrora, eta han ikus daiteke Buluntzako trikuharri hesitua. Iparraldera doan pista bat utzi, eta beste bat hartuko dugu eskuinera; laster bide belazetsuan barna jarraituko dugu, ekialderantz, han gertuko mendi-gain bateraino. Haren gainetik aurrera joan eta behera abiatuko gara, Bilgoza (571m) aldera.

Arrasto hori-berdeak ikusiko ditugu; liaison Iraty (Iratira heltzeko) ipintzen du, baina ez dugu handik joko, errepidez baitoaz, gure ezkerretara. Hego-ekialdera jarraituko dugu, Mokorria baserri aldera, Mokorreta mendiaren gerrian zehar. Baserrira iritsi aurretik, eskuinera joko dugu pista belazetsu batean zehar, eta lursail hesitu bat topatuko dugu. Ezkerrera doan bidea hartu, saila iparraldetik inguratuz, eta baserriaren azpitik igaroko gara. Bide horretatik Mokorretaren beste aldeko mendi-lerrora iritsiko gara, eta han berriro egingo dugu topo liaison Irati-ko arrastoekin. Hego-ekialdera jarraituko dugu, pista itzaltsu batean barna, inguruko gailurrak albora utziz, hegoaldetik. Gero, basotik irten eta borda batzuetara iritsiko gara; gailurrak albora utziz jarraituko dugu haien hegoaldetik, Haltza (782m) mendilerrora iritsi arte. Han Burdinkurutzeta mendatera eta Iratira doan bidera iritsiko gara (iturri bat dago).

Aurrean, hegoaldera begira, Iraukotuturru gailurra daukagu, Esterengibel ibaira jaisten diren ertz luzeekin. Ezkerretara, berriz, Okabe gaina, eta haren alboan Saroberri gailurra, Burdinkurutzeta mendi-lerroan; hiru ertz belazetsu ditu, Ezterengibel haran aldera jaisten direnak; batik bat erdiko ertza nabarmentzen da, Okabro izenekoa.

Errepidea zeharkatu, ezkerretara doan pista bat utzi, eta errepidearen alboko bide bat hartuko dugu, haren parez pare. Beste mendi-lerro batera iritsiko gara; ezkerraldetik jarraitu, errepidearen albotik, eta mendi-lerroraino igoko gara; han Salbatore kapera ikusiko dugu.

Salbatoreko kaperari Elizagarai deitzen dio hango jendeak; aspaldidanik joan izan dira hara Irati inguruko artzainak, hala Behe Nafarroakoak nola Zuberoakoak; eta eragina Orbaiztaraino iritsi da, Nafarroa Garaiko Aezkoan zehar. Erromeriak egin izan dira bertan, eta mitologiako aztarna asko ageri dira kapera horri buruzko elezaharretan; diotenez, kapera horretan zegoen argi-mutila edo kandela-oinarria basandere batena omen zen, eta Mendibeko mutil batek ostu omen zuen. Kaperaren alboan bada Xaindia izeneko eraikuntza bat, deabruak leku hartara eramandako neskatxa baten oroitzapenez egina. Kaperaren hormak deigarriak dira oso, kanpoaldetik lauburuak baitauzkate, eguzkia gurtzeko sinboloak; gainera, gurutzebidearen eszenak ere ikus daitezke; urte askoren buruan eszena batzuk galtzen joan dira, eta gaur egun ez daude guztiak.

Errepidea zeharkatu eta Peredikahegiko ertzean gora doan bide belazetsua hartuko dugu; handik Saroberri gainera iristen da. Errepidea ere harantz doa, bihurgunez bihurgune; gu goazen bidea, berriz, zuzen-zuzen, azken bihurgunean errepidearekin bat egin arte. Han, errepidean zehar jarraituko dugu kilometro batean Burdinkurutzeta mendatera heldu arte.

Mendate horretan barna sartzen da errepidea Behe Nafarroatik Iratira; ur-banaketaren erdi-erdian dago. Hortxe elkartzen dira, bestalde, Saroberriren ertzak hegoaldean, eskuinetara, eta Mendibelenak ekialdean, ezkerretara. Iparraldean, Illunatze haranera jaisten diren malkar belazetsuak, eta gorago Behorlegiren horma harritsua eta Otzolatze eta Ahuzkiko zelaigunea.

Errepidea mendatean bertan utzi, eta eskuinera doan bide bat hartuko dugu, liaison Irati-ko arrasto berde-horien atzetik, borda batzuetara iritsi arte. Errekasto bat zeharkatu eta beste aldean behera jarraituko dugu, errepidearen azpitik. Baso txiki batean sartuko gara, beste borda bat topatu arte, eta Burdinkurutzeta errekastoa behin baino gehiagotan zeharkatu beharko dugu, zelai batera iristeko; hau urtegi bat dago, inguruko errekak biltzen dituena. Aurreraxeago, Iratiko Etxola ikusiko dugu, udal-aterpe txiki bat; hantxe amaitzen da gure ibilaldia.

Antzinako basoa, euskaraz garo saila esan nahi du; ziurrenik, antzinateko garo erraldoien aztarna adierazten du izen horrek. Iratin ugari dira mendiak, belazeak, basoak eta ibaiak, Pirinioen bi aldeetara. Iratiko basoa Europako bigarrena da, Alemaniako Oihan Beltzaren ondoren.Pirinioen bi aldeetara egonik, Iratiko ibaiak ez doaz guztiak itsaso berera: Ezterengibel eta Lauribar Errobira iristen dira; Errobi bera Irabiako mendi multzoan jaiotzen da, eta Atlantikoraino eramaten ditu urak; Irati ibaia gu gauden lekuan jaiotzen da, eta Irabiako urtegian beste ibai batzuekin elkartzen, handik Mediterraneora abiatzeko, Aezkoa harana igarota. Hainbeste errekaren eraginez, lur gorabeheratsua eratu da inguruetan, eta gailurrak nonahi ageri dira: Nafarroako Aezkoa eta Zaraitzu haranean Orhi, Abodi, Mendizar eta Mendilaz ikusten dira, eta Behe Nafarroan Errozate, Irau, Mendibeltza eta Harsudurra (Eskalera).

Iratiren ezaugarri nagusia hauxe da: lur gorabeheratsu horietan belaze handiak sortu dira, bi aldeetako artzainen gozagarri; aspaldidanik igotzen dituzte artaldeak Iratira, eta kultura garrantzitsu bat eraiki dute, mitoek eta elezaharrek erakusten dutenez. Erdigune geografiko eta kulturala Okabe, Irau y Errozateren artean osatzen dute. Antzinaroan Iratiko artzainak mendateetan elkartzen ziren, Zizakoak nahiz Garazikoak, Aezkoakoak, Zaraitzukoak nahiz Zuberoakoak; Okabeko ordeka leku berezia da, handik igarotzen baitira bi aldeetako artzainbide guztiak, artzain-bizitzaren komunikaziogune nagusi izanik antzinatetik. Trihuharririk garrantzitsuenak hantxe daude; denen artean, Ilharritako mairu-baratzeak dira nabarienak.

Oraindik sasoian daudenek ibilbide luzeagoa egiteko aukera dute; Iratiko lekurik esanguratsuena dela esan daiteke.

Salbatoretik Peredikahegiko ertzean gora joan, eta errepideak egiten duen azken bihurgunera iritsita, arrasto berde-horiak alde batera utzi, eta, errepidetik irtenik, belazean zehar bide ia ikusezin batean barna joango gara, harkaitz batzuk dauden aldera. Ertzaren beste aldera igaro, eta, mendebaldeko isurialdetik bidea argiago ikusten da. Eskuinaldean Okabroren ertz belazetsu ikusgarria daukagu, eta eskuinerago Irau gailurra. Bidea sigi-saga doa belaze malkartsuan gora, lehen gailurreko ertz belazetsura iristeko. Ertzaren beste aldean, Burdinkurutzetako mendatea ikus dezakegu behean; handik gu gauden lekura bide bat ikusten da garbi asko. Saroberri mendi-lerrora iritsita, gailurra inguratuz jarraituko dugu mendebalderantz, pixkana jaitsiz. Ekialdeko isurialdera igaro, eta jaisten jarraituko dugu Zurzai (1135m) mendateraino; handik igarotzen da Irati eta Garazi lotzen dituen bidea, mendiko belardietan zehar Ezterenzubin barrena.

Errepidea zeharkatu, eta eskuinera gertu daukagun GR-10 hartu ordez, ezkerretara Iratira jaisten den errepidearen lehen bihurguneraino joango gara. Bihurgune horretan pista harritsu bat ikusten da, eta handik sartuko gara. Pista belazetsu bihurtuko da, eta pagadi zoragarri batean sartuko gara. Bideak gora egiten du, bihurguneak eginez, basoan zehar, tarteka argiuneak erakutsiz; azkenean, basotik irten eta gain belazetsu batera azalduko gara, GR-10 bidearekin bat egiteko.Ilharrita gainean gaude; eskuinetara, beheraxeago ikus dezakegu. Hilerri bat da, eta Euskal Herriko Historiaurreko punturik garrantzitsuenetakotzat jotzen dute; 17 mairu-baratze ikus daitezke zelaigunean.Okabe gainera iristeko ez da asko falta; hortxe dago, ezkerretara. GR-10 arrastoen atzetik igoko gara, belazean zehar, gailurreko harkaitzetara iritsi arte.

Pirinio mendietako gailur horretatik berebiziko ikuspegia dago bi aldeetara. Iparraldera, Behorlegiko horma ikusten da; haren eskuinean Ahuzki eta Arbailletako zelaigunea, eta aurrean Mendibeletik Eskalerara (Harsudurra). Ekialdera, Orhi gaina ikusten da, 2000 metroko lehen gailur euskalduna; eskuinerago eta atzerago, Oza haranaren inguruko gailurrak ageri dira; eta hegoaldean, berriz, Abodi eta Irabiako urtegira doan harana, eta Aezkoako harana.

Okabe gainetik Ipar-ekialderantz jaitsiko gara, GR-10 bidetik, eta haranaren hondoraino jarrai dezakegu, Pedroren Txaleta izeneko aterpe bateraino. Han errepidera irtengo gara. Kilometro bat jarraitu, eta Iratiko Etxolara iritsiko gara. Beste aukera bat ere badago: GR-10 bidea utzi hegoaldera egiten duenean, eta Iratiko basoan barrena jarraitu. Pista bat eta beste hartuta, beti ere ahalik eta goienetik, Iratiko Etxolara iritsiko gara zuzenean, Zurzaitik jaisten den errepidea hartuta.