Etapa honetan, mendebaldetik ekialdera igaroko ditugu Urola, Altzolaras eta Oria haranak, eta tartean Pagoetako Parke Naturala. Ekain eta Altxerri bisitatuko ditugu; haietan harri aroko margolanak daude; Agorregiko burdinola ere ikusiko dugu. Azkenik, Oriora helduko gara; han arrantzatu zuten azken euskal balea.

Oharra
Ordutegiak ibil-denborei dagozkie, atsedenaldian kontuan hartu gabe.

Lasturko San Nikolas plazatik, PR-14 bidea hartuko dugu, Errota-Behekoa errotaren ondotik. Bidea zabala da, malda arinarekin; basora sartu eta Murgimendi muinoa inguratuko dugu. Gero, bidea estuagoa da eta pista batera eramango gaitu; pista horrek Murgimendiko baserriak eta Itziartik Madarixara doan errepidea lotzen ditu. Ezkerrera jo, eta Murgizar baserrira iritsiko gara, errepidearen ondoan. Saltsamendi gailurraren oinean gaude, Andutz gailurretik gertu, eta hartuko dugun bideak hegoaldetik inguratuko du.

Bidearen bestaldeko arrasto zuri-horiei jarraituz, bideak sigi-saga egiten du gora, berriro baso itxian sartzeko, mendiaren gerrian zehar, bide estuan zehar; errepidearen eta Lastur haranaren gainera balkoi antzera dago. Pinudi batera sartuko gara, eta bidea zabala da orain; ezkerrera egiten du bideak, eta errepidera jaistera doan unean, arrasto zuri-horiek ezkerrera egiten dute, bide estu bat hartuta, basoan gora. Azkenik, basotik irten, eta bidea zabalagoa da; alanbre-hesi bat zeharkatu, eta Ezteia baserriaren belazean barrena joango gara, hegoaldeko ertzetik, hormigoizko pista batera irteteko. Ekialdean, Otzarretara doan harana daukagu, eta Arroa herria ikus dezakegu, Endoia mendiaren gerrian; harago, Indamendi eta Pagoeta gainak ikusten dira.Une horretan, PR-44 alde batera utzi eta eskuinera pista hartuko dugu, eta hark Olanozelai mendi-lepora eramango gaitu, Itziartik Endoia auzora doan errepidera. Errepidean gora jarraitu, eta handik kilometro batera Otzarreta edo Agido mendi-lepora iritsiko gara.

Mendi-lepo hori Deba eta Urola ibaien artean dago, eta Agido eta Saltsamendi gailurrak bereizten ditu. Iparraldean, Andutz gailurra ikus dezakegu, eta ipar-ekialdera, berriz, Endoia auzora iristen diren muino leunak; hantxe jaio zen Uztapide, gerra ondorengo bertsolari ospetsua. Hegoaldean, Agido eta Sesiarte gailurrak ikus daitezke, Izarraitz mendi-multzoaren sarreran.

Errepidea utzi, eta Beliosoroko amildegiaren ertzetik doan hormigoizko pista jarraituko dugu, Agido eta Sesiarte mendien gerritik; hegoaldera utzi ditugu arrasto zuri-horiak (Lastur aldera ematen dute). Beliosoro Goikoa baserriaren albotik igaro, eta Beliosoro Behekoa baserrira jaitsiko gara. Han, hormigoizko pista utzi, baserriaren lurretan barrena baitoa, eta eskuinera joko dugu, lur eta belazezko bide zabal bat hartuta. Aurreraxeago, zurezko hesi zahar bat igaroko dugu, eskuinetara doan bide bat utzi, eta hesiaren bestaldean bide zabal bat hartuko dugu, Olazabal baserrira iristeko, Ekain muinoaren bizkarrean; han barruan, 150 metro beherago, leize-zulo ospetsua dago. Puntu hartatik, Izarraitz mendi-multzoko Erlo mendia ederki ikusten da, hegoaldera. Guk eskuinera joko dugu, baserrietara doan hormigoizko pista hartuta, eta Goltzibar Erreka haranaren hondora jaitsiko gara. Erreka zeharkatu, eta bide zabal bat hartuta, Sastarrain baserri-eskolara iritsiko gara.

Ehun metro ezkerrera, mendebaldean, Ekain leizezuloaren sarrera dago; 1969an aurkitu zuten bi azpeitiarrek, Aranzadi Elkartearentzat lanean ari zirela. Aurkikuntza oso garrantzitsua izan zen, izan ere han topatutako margolanak Europako Paleolitikoko artean eredugarri baitira, Lescaux, Niaux eta Altamirarekin batera. 70 irudi ageri dira bertan, eta berezia da zaldi-taldea, Kantauri eta Frantzia inguruetako ederrena. Leizezuloa bertan bizi zirenen utzi zuten bezala dago, eta margolanak oso ondo daude, hasiera-hasieratik Aranzadi Elkarteak turismotik babestu baitzuen, lehen beste leizezulo batzuetan gertatutakoen eskarmentuagatik (Santimamiñen, Bizkaian, adibidez).

Baserriko bidea eta Ekain utzita, ekialdera joko dugu, eskuinera, Zestoara doan bide zabaletik, Sastarrain errekaren ertzetik. Metro gutxira, hormigoizko eraikin bitxi bat ikusiko dugu, Ekainen kopia bat edo; han erakusten zaizkio jendeari orain dela 15000 urte sortutako lan harrigarriak.

Aurreraxeago, iturri batera iritsiko gara, eta aurrez aurre Lili jauregia ikusiko dugu, Erdi Arokoa (XIV. mendekoa), eta beste eraikin bat erantsita: Lilibea. Etxe horretan ipiniko dute laster Historiaurreko Museoa, duela gutxi Irikaitzen aurkitu direnak (Zestoan bertan) erakusteko; baliteke Euskal Herriko zaharrenak izatea, 100.000 urte baino gehiagorekin.

Liliko jauregitik, Urolako tren zaharraren bidearen azpitik igaroko gara, eta haien ertzetik jarraituko dugu, Zubimusuko zubira iritsi arte (XVI. mendean eraikia); sarreran, iturri bat dago, turrusta askorekin, eta balneario-herri honen ohitura zaharra erakusten digu.

Zestoa 1838an sortu zuten Aizarnako herritarrek, erregeak pribilegio bat eman baitzieten harresiz inguraturiko herri bat eraikitzeko, beren burua babestearren. 1774an jakin zuten hango urak osasungarriak zirela, eta hartatik etorri zitzaion nazioarteko ospea, hiri-balneario gisa.

Urola gaineko zubia igaro, eta bestaldean eskuinera igoko gara, eskailera batzuetan gora, Azpeitira doan errepidera irteteko. Aurreraxeago, Hotel Arocena deritzanaren parean, PR-39 bidezidorra abiatzen da. Errepidea azpitik zeharkatu, eta arrasto zuri-horiak jarraituko ditugu, kalean gora, Akua auzo aldera; minutu gutxitan iritsiko gara bertara. Sorkunde baselizaren bidegurutzean, ezkerrera joko dugu, eta ezkerretara dagoen bidea alde batera utzi, eta 20 bat metro aurrerago, errepidea utzita, bide zabal bat hartuko dugu (antzinako galtzada bat da, Bidaurretakoa, Ertxin gailurra inguratzen duena, kalbario interesgarri bat zeharkatuz, Argarate lepora igotzeko, eta Aizarnaraino iristeko)Aizarna oso zaharra da, eta ezezaguna da noiz sortu zuten. Haren lurretan leize-zuloak aurkitu dira: Amalda eta Erralla, giza arrasto garrantzitsuekin. Herriak plaza inguruan duen erakin-egitura deigarria da.

Plazaren erditik irtengo gara, Ekialderantz, hormigoizko pista batean zehar, baserri batzuetarantz; garbitegi bitxi bat ikusiko dugu, oraindik egoera onean. Pistak gora egiten du, bihurgunez bihurgune, mendi-lepo bateraino, eta han San Pelaio baseliza ikusiko dugu, bidegurutze batean; erdiko bidea hartu (zabala da, lurrezkoa), eta aurreraxeago, basoan sartzean, ezkerrera egingo dugu, bide estu bat hartu, eta pixkanaka galtzada bihurtuko zaigu. Sigi-saga jaitsiko gara malkarrean behera, Sustraiaga baserriraino. Beheraxeago, Aitzolaras jauregiko hondakinak ikusiko ditugu. Erreka gaineko zubia zeharkatu, eta Errotatxiki baserriaren ondotik igaroko gara.Erreka ondotik gora jarraituko dugu, eta gero ezkerrera jo, belarrez estalitako bide bat hartzeko. Bi hesi zeharkatuko ditugu , eta borda bateraino igotzen da bidea. Alanbre-hesi bat zeharkatu, eta bide estu batek beste bide batera eramango gaitu, eta han eskuinera joko dugu. Bideak malda gogorra igotzen du, zutabe elektrikoen ondotik, Urdaneta auzoko lehen etxeetaraino.

Errepidea zeharkatu, eta PR-35 jarraituko dugu beste aldean, hormigoizko bide batetik; baserri artean, Pagoetako bizkar garaietaraino igoko gara. Saberri baserrian amaitzen da hormigoizko pista, eta belarrez estalitako bide zabal bat hartuko dugu, mendi-lepo bateraino; han, Aitzolaras haranetik datorren pista bat topatuko dugu (Laurgainera doa, Orio gainaren ondoraino). Alanbre-hesia zeharkatu, eta beste aldetik gora jarraituko dugu, bizkar gainetik edo pixka bat inguratuz, atzean dagoen Pagoetako gurutzera iristeko.

Pagoeta parke natural izendatu zuten 1993an. Hiru mila hektarea dira, belazez, basoz, aspaldiko leize-zuloz, errotaz eta burdinolaz beteak, izadia eta historia-aztarnak uztarturik; inguru hauetan aspaldidanik ibili zen gizakia, inondik ere. Mendi-lerroa ia itsasertzean jaiotzen da, Getaria eta Zumaia artean, eta Erniorekin lotzen da; Urola eta Oria ibaiek arroak bereizten ditu. Itsasertzeko gailur guztietan bezala, itsasaldeko ikuspegia zoragarria da, eta barrualdeko berdea zer esanik ez.

Pagoetako gurutzea ez dago punturik gorenean, baizik eta hego-ekialderago, gurutzearen hegoaldean dagoen muinoaren ertzean. Aiara jaisteko, gailurreraino igo gaitezke, eta handik ipar-ekialdeko jaitsiera hartu; edo, bestela, gurutzetik behera jaitsi, bide estu bat, gurutze-bideari jarraituz; basoan barrena, mendi-lepoan behera jaisten da, eta ezkerrera egiten duen une batean, basotik irten eta eskuinera joko dugu, belazean zehar, ipar-ekialdeko jaitsierara joateko, lehen aipatutako bidearekin bat eginez. Bidezidorra harrizko bide bihurtzen da, eta burdinez estalitako lerek utzitako arrastoak garbi ikusten dira bertan; goiko belazeetatik belarra jaisteko erabiltzen zituzten. Aia aurrean dugu, eta minutu gutxitan gara bertako plazan.

Aiako hirigunea kale baten inguruan eraikia dago, baina lurralde zabalak ditu inguruetan, Aitzolaras bailararaino eta Zestoaraino, Agorregiraino eta Orioraino, eta hegoaldetik Ernioraino. Aia 1025eko idatzi batzuetan aipatzen da.

Plaza nagusitik, ipar-mendebaldera jaitsiko gara, asfaltozko bide bat hartuta, arrasto zuri-gorriei jarraiki. Baserri handi batera iritsiko gara berehala. Han, lurrezko bide zabala hartu, eta aldapa pikoa jaitsiko dugu; bidea estutu egiten da, sigi-saga, eta erreka batera iristen da, urtegi baten ondoan. Aurreraxeago, Agorregi burdinola daukagu.

Agorregi XVIII. mendeko eraikin-multzoa da; han ikus daiteke uraren indarra baliatzeko hainbat era; burdinola bat dago, harrizkoa, eta hiru errota; Gipuzkoako Foru Aldundiak erosi zuen 1965ean, museo bihurtzeko.

Handik irteteko, bide zabal bat hartuko dugu, erreka ondotik, arrasto zuri-gorriak utzita. Aurreraxeago, asfaltozkoa bihurtzen da bidea, eta bidegurutze bateraino eramango gaitu, Manterola baserria igarota. Bidegurutzea baino lehentxeago, burdinazko seinale batek Oriorako bidea erakusten digu, eskuinera. Handik joko dugu, arrasto zuri-gorriei jarraiki, erreka zeharkatu, eta beste aldean bide zabal bat hartuko dugu, Errota erretegira iristeko.

Errepidean ezkerrera jarraitu, Altxerri leize-zuloaren albotik igaro (han, 1962an antzinako artean aztarna garrantzitsuan aurkitu zituzten, Ekaingoen antzekoak, baina egoera okerragoan. Orioko industriagunetik 500 metrora gaude.

Orio Donostiarena izan zen 1379 arte; orduan sortu zuten, Villarreal de San Nicolás de Orio izenarekin, santu hori gurtzen baitzuten parrokian. Santiobideko erromesen pasabide behartua zen; itsasadarra igaro behar zuten, Zarautz aldera jarraitzeko.

XVI. mendean, euskal ontzigintza Europako onenetakoa zen, eta Orioko marinel arrantzaleek harrapatu zuten azken euskal balea; haren irudia itsasertzeko herri askotako ezkutuetan ikus daiteke. Gertaera hura bertso ospetsu batzuetan jasorik geratu zen, eta garai hartan oso ezagunak egin ziren.Orio eta arrauna loturik doaz. Orioko familia guztietan izan da, lehentxeago edo geroxeago, arraunlariren bat. Uztaila eta iraila artean, estropadak bete-betean daudenean, balkoiak horiz apaintzen dira; oriotarrek, arrauna bizi egiten dute, gozatu eta nozitu, barru barrutik.