Ligi herrixkatik irtengo gara, Uhaitzhandia haranaren burutik. Biarno eta Zuberoa bereizten dituen ipar-hesian barna igaroko gara, Euskal Pirinioetako gailurrik handienak eta amildegirik ospetsuenak ikusiz. Hasieran, igoera gogor bat egingo dugu, mendi multzoaren mendebaldera iristeko. Gero, Arbutiko mendi basoz beteak zeharkatuko ditugu, Izarbe gailurra jo arte. Huraxe izango da eguneko punturik altuena; azkenik, Santa Graziraino jaitsiko gara, dena goitik behera.

Oharra
Emandako ordutegiak ibil-denborei dagozkie, atsedenak kontuan izan gabe.

Uhaitzandia haranaren buruan dago Ligi. Haran horrek Santa Graziko eta Larraineko haranetatik datozen urak jasotzen ditu; eskualde horri Basaburua edo Zuberoa Garaia deritza, eta hantxe daude Euskal Herriko gailurrik handienak. Haranak elkartzen diren puntu horretan sortzen da Uhaitzandia ibaia, Zuberoa guztia iparretik hegora zeharkatzen duena. Ibaia zeharkatzeko eraikitako zubia ospetsua da Ligin, esaten baita lamiek egin zutela eta azken harria ipini gabe utzi zutela; inork ez du lortu falta den harri hori ipini eta bertan irautea.

Ligitik abiatzeko, herriaren irteeran eskuinera bihurgune bat hartuko dugu, Santa Grazi aldera. Ezkerretara bidegurutze bat dago, Suzelge haranera joateko, mendebaldera. Guk hortik jarraituko dugu, 1,5 km egin arte, eta gero irten egingo gara bidetik, eskuinean gora beste bat hartzeko; hortik Suzelgeko baso sarrian barna jarraituko dugu. Aldapa gogorrak igoko ditugu Eskalanpuiñia baserriraino. Hura igarota, eskuinera joko dugu, pista batean zehar, Harribeltza tontorra inguratuz joateko. Pista nagusitik jarraitu behar dugu, besteak alde batera utzita, bidegurutze bateraino; han, eskuinera joko dugu, ezkerretara doan pista utzita. Teinture Borde baserria inguratu, eta eskuinera jo behar dugu, ezkerretara dagoen pista alde batera utzita; eskuineko pista harrizkoa da, eta hesi bat dago, zabalik, arrosez margotuta, eta aurrerago arrasto berde-horiz. Igoera leuna da, baso artean, Harribeltzaren gerrian barrena; bat-bateko bihurgune batek aterako gaitu gainera, eta bezala zanpatuz iritsiko gara gailurrera.

Arbutiko mendien mendebaldean dago gailur hori; berebiziko ikuspegia gozatzen da handik: ipar-ekialdera, Uhaitzhandia harana, Ligi eta Gendarmearen txapela, eta Arbailleta atzerago; mendebaldean, Larrañe harana, eta Irati, Harsudurra eta Ori gailurrak; hegoaldera, Pirinioetako lehen gailurrak, Otsogorrigaña eta Kartxila; hego-ekialdera, Arbuti mendiek jarraitzen dute; hantxe daude hurrenez hurren igoko ditugun gailurrak.
Bizkar belazetsuan barna jarraituko dugu hego-ekialdera, Losko(1108m) gaineko etxolara iritsi arte. Ezkerretara arrosez markaturiko pista bat utzi, Haux basoa zeharkatu eta etorri garen haranera jaisten baita berriro, eta eskuinera joko dugu, ehizalekuen lerro bat topatu arte; haiei jarraiki, Hilaga (1337m) gainera iritsiko gara. Ehizalekuen ondotik jarraitu beharrean, ezkerreko pista har dezakegu, basoan sartu, eta gailurra inguratu. Aurreraxeago bidea erdibitzen da; guk eskuinera joko dugu, basotik irten, eta Hilaga eta Iguntze mendi-lerroen artetik igaroko gara. Hilaga gainetik erraz jaisten da Iguntzera, gainik gain jarraituz gero.

Hegoaldean Kakueta ikus dezakegu, 4,5 km dituen haitz-tartea, Arrakogoiti mendi-lerroan jaiotzen den erreka batek egina, Nafarroaren mugan. 550m-ko altuera duten hormak ikus daitezke, eta gunerik estuenean 4 metroko tartea besterik ez dago. Ilamina izeneko lekuan, harkaitzetik ur-turrusta handi bat jaiotzen da, San Jorge deritzana, Budogiaren erraietatik sorturik, Hiru Errege Mahaiatik hurbil; Larra zeharkatu, eta Lakora gailurraren azpitik iristen da Kakuetaraino. Ekialderago, Santa Graziko beste haitz-tarte garrantzitsu bat ikus dezakegu, Ehujarrekoa, bestea baino zabalagoa eta handiagoa, 3 bat kilometro luzekoa; Eraitzeko ordekan hasten da, Lakora gailurraren azpian.Mendilerrotik, belazean barna joango gara gainik gain, Iguntze gaineraino.

Zuberoaren eta Biarnoren tartean dago gailur hori, iparraldean. Goi samarrean gaude, eta Pirinioetako ikuspegia ederra da benetan. Hego-mendebaldera begiratuz gero, 2000 metroko lehen euskal mendia ikusiko dugu, Ori; hegoaldera, berriz, Kakuetako erreten izugarria, eta haren gainean Katxira eta Lakora gailurrak; haren eskuinean, berriz, Ehujarre haitz-tartea. Ekialdean, Arbuti gailurra ikus dezakegu, gertu samar; baso sarriz estalia dago, eta Anie gailurra ikustea galarazten digu. Iparraldean, berriz, Montori, Beguze, Hargibel tontorrak ikus ditzakegu, eta eskuinerago, Sudou gailurra.

Bide estu bat jarraituko dugu behera jaisteko, iparreko isurialdera eginez, ondoko basoaren ertzetik, Lakurde mendi-lerro zabalera iritsi arte. Hortik aurrera ez dago biderik; Arbutiko gerrian dauden basoetara joko dugu, eta basoan bidezidor bat ikusiko dugu, zeharkatzeko. Alanbrezko hesi baten ondoan, ezkerretara hartu behar dugu, gailurraren iparraldeko ertza inguratzeko. Bidezidorrari jarraiki, garo handien artean, inguruka jarraituko dugu, Arbutirako igoera harritsu bat topatu arte. Garo artean igo beharrean, ez baitago biderik, ekialderago jarraituko dugu inguruka, ipar-ekialdean dagoen baso bateraino iritsi, eta handik gora errazago igoko gara. Gailurra eskuinera daukagu. Harkaitzean gora ere igo gaitezke, ertzari jarraituz, aipatutako alanbre-hesiaren ondotik abiatuta; handik zuzen-zuzen igoko gara, baina oso malkartsua da, eta irristagarri ere egon daiteke.

Pagoz eta pinuz estalitako baso zabal hori Issaux basoaren mendebaldeko arrastoa besterik ez da; baso hori ospetsua da gaur egun ere, hartzak eta basoilarrak baitaude bertan. Arbuti (1542m) gaina ere basoz estalia dago; beraz, ez dago ikuspegirik handik. Ekialdera joko dugu, gainik gain, baso barnetik, biderik garbienak jarraituz. Behera eginez, laster ikusiko dugu pista bat eskuinera; hara joko dugu. Azkenean, hura hartu eta han ezkerraldeko norabidea hartuko dugu, Khaparia mendi-lerroraino; hantxe irtengo gara basotik. Izarbeko iraupen-eski arrastoak ikusiko ditugu. Izen bera duen gailurraren iparraldean dago hori.Eskigunera doazen pistak, ezkerrekoak, alde batera utzi, eta eskuinekoa ere utzi egingo dugu, Izarbe gailurra hegoaldetik inguratzen duena alegia. Belazean zehar joango gara gainik gain, biderik gabe, Izarbe tontorreraino.

Benhu edo Arbuti izeneko mendien gailurrik altuena da. Iparraldean, ipar-eskigunea dago, eta berebiziko ikuspegia goza daiteke, hala iparraldera (Biarno, eta beste gailur asko ia mila metro beherago) zein ekialdera (Suskuza mendilerrorainoko belaze luzea ikus dezakegu, Aretteko eskiguneraino). Eskigunearen gainean Anie gailur handia ikus dezakegu, eskualdeko altuerarik handiena, Biarnoko lurretan. Hegoaldean, basoak ikusten uzten ez badigu ere, Ehujarre haitz-artea dugu eta Belaguako gainak.Gailurretik, ekialdera joko dugu gainik gain, belazean, Murkuilla mendi-lerroraino iritsi arte. Hurrengo gainera igo (edo inguratu ere egin dezakegu; Peñalarga (1481m) du izena; behera joko dugu gero, hurrengo mendi-lerrora iritsi arte; hantxe topatuko dugu eskigunera doan bidea eta Serreko etxola. Hortxe, gainbidea utzi, eta hegoaldera hartuko dugu, baso batean sartzeko. Han, bide bat topatuko dugu, hego-mendebalderantz doana. Laster belazegune batera iritsiko gara, eta malkarrean behera jaitsiko, 1195m-ko mendi-lerroraino. Goiburu gainera igo, eta hegoaldera jaisten jarraituko dugu gainik gain, 1035m-ko mendi-lerroraino. Han pista bat ikusiko dugu eskuinetara, arrasto horiekin; hura hartu, eta Santa Graziko bidera aterako gaitu, Berrietxia etxearen ondoan. Bidez bide Sentaraino jaitsiko gara; Santa Graziko auzoa da hori, XII mendeko eliza batekin.

Haran luze eta estu bat da, gailur handiz inguratu, hala iparretik nola hegotik; hantxe daude haitz-tarte ospetsuak; Kakuetakoa Europako ikusgarrienetakoa da. Santa Grazi herria auzotan banaturik dago 6 km-an zehar; azkenekoa da Senta, eta hantxe dago Santa Graziko abadia, XII mendeko erromanikoaren lanik ederrenetakoa Iparralde osoan. Auzo horretan zenbait baserri eta bidegileentzako aterpe bat daude, eliza eta hilerria erdigune dituztela; hantxe, aspaldiko hilarriak ikus daitezke, gaur eguneko beste batzuen artean.